Jest jedną z częstszych przyczyn niedokrwistości. Niedokrwistość natomiast jedną z częstszych chorób ludzi w każdym wieku. Jeśli więc widzimy na wyniku morfologii krwi poziom hemoglobiny lub ilość erytrocytów poniżej normy, musimy przyjrzeć się, czy to właśnie nie ona:

Niedokrwistość z niedoboru żelaza

Wynika z niedoboru żelaza w organizmie. Dlaczego jest ono takie ważne?

Żelazo jest potrzebne czerwonej krwince, aby wbudować go w cząsteczkę hemu, składnika hemoglobiny. Im mniej hemoglobiny, tym większa niedokrwistość. Codziennie nasz organizm wytwarza ok. 6 gram hemoglobiny, do wytworzenia której potrzebne jest 25 mg żelaza. Jego duża część pochodzi z rozpadu starych erytrocytów, ale resztę należy uzupełnić. Warto mieć trochę żelaza w magazynie- w postaci związanej z białkiem ferrytyną. Dobrze o ten zapas dbać dostarczając żelazo z pożywieniem, jednak musimy pamiętać, że wchłania się się zaledwie 5-10%. W dodatku w pożywieniu żelazo występuje w postaci mało przyswajalnej- jonu żelazowego Fe 3+. Dopiero w żołądku pod wpływem kwaśnego środowiska (uwaga więc na leki alkalizujące kwas żołądkowy!) oraz odpowiedniego enzymu ulega przemianie do formy lepiej przyswajalnej- jonu żelazawego Fe2+.

Żelazo wchłaniane jest do krwi w bliższym odcinku jelita cienkiego. Stąd procesy chorobowe toczące się w tej części przewodu pokarmowego będą ten proces upośledzać. Nic dziwnego, że jednym z częstszych objawów celiakii jest niedokrwistość z niedoboru żelaza.

Wchłanianie żelaza jest regulowane zapotrzebowaniem organizmu na ten pierwiastek. Jeśli istnieje niedobór żelaza w organiźmie jego wchłanianie rośnie, jeśli żelaza jest za dużo- wiąże się z białkiem zapasowym, wspomnianą wcześniej ferrytyną. Natomiast żelazo, które dostało się do krążenia, wiąże się z białkiem transportowym  transferyną. Wiązanie to chroni żelazo przed filtracją w nerkach i jego utratą z moczem. Transferyna doprowadza żelazo do komórek, które dają początek ertrocytom. Tutaj żelazo zostaje zużyte do syntezy hemoglobiny, a wolna transferyna wraca do krwi. Również ten proces zależy od zapotrzebowania na żelazo. W stanach jego niedoboru zwiększa się synteza receptora dla transferyny na komórce prekursorowej erytrocytów, co zwiększa przejmowanie przez nie żelaza, a maleje produkcja białka zapasowego, czyli ferrytyny.

Do czego ta wiedza nam potrzebna?

Oczywiście do oceny gospodarki żelazem w przypadku jego niedoboru.

Często spotykam się z zaleceniem oznaczania tylko stężenia żelaza we krwi albo tylko ferrytyny jako miary zawartości żelaza w organizmie. Tak naprawdę pełny wgląd daje nam oznaczenie stężenia żelaza, wysycenie transferyny żelazem, całkowitej i utajonej zdolności wiązania żelaza oraz ferrytyny.

1. Stężenie żelaza–  zależy od płci, wieku, a nawet pory dnia- wyższe jest zazwyczaj u mężczyzn niż kobiet i rano niż wieczorem- stąd trudno oprzeć się na pomiarze tylko tego jednego parametru

niedobór występuje w sytuacji niedostatecznej podaży żelaza w jedzeniu, w zaburzeniach wchłaniania, a także w chorobach przewlekłych (infekcje, stany zapalne, nowotwory)

2. Wysycenie żelazem transferyny– określa stosunek stężenia żelaza do stężenia transferyny we krwi podane w procentach lub stosunek stężenia żelaza do całkowitej zdolności wiązania żelaza

wynik prawidłowy 15-45%; wynik<15% wskazuje na niedobór żelaza lub jego nieprawidłowe wykorzystanie w chorobach przewlekłych, natomiast> 45% świadczy o nadmiarze żelaza, np. po częstych przetoczeniach krwi

3. Całkowita zdolność wiązania żelaza– TIBC- ilość żelaza, która może być związana z transferyną, czyli odzwierciedla stężenie żelaza we krwi.

zwiększenie TIBC ponad normę świadczy o niedoborze żelaza

4. Utajona zdolność wiązania żelaza– UIBC- pokazuje ilość wolnych miejsc dla żelaza na transferynie

wzrasta w niedoborze żelaza

maleje w niedokrwistości chorób przewlekłych (jak widać ten parametr różnicuje niedokrwistość z niedoboru żelaza i niedokrwistość chorób przewlekłych, bo powyższe wskaźniki w obu przypadkach zachowywały się identycznie

5. Ferrytyna– główne białko magazynujące żelazo, ale też białko ostrej fazy- oznacza to, że w stanie infekcji jego wartość jest podwyższona niezależnie zawartości żelaza (to dlatego samo oznaczenie tego parametru nie nadaje się do oceny gospodarki żelazem). Ale jeśli nie ma stanu zapalnego ferrytyna pokazuje, jakie są zapasy żelaza w organizmie.

zwiększone stężenie występuje w stanie przeładowania organizmu żelazem (wówczas  stężenie żelaza jest wysokie) albo w stanach zapalnych (stężenie żelaza jest niskie)

zmniejszone stężenie świadczy o niedoborach żelaza

Jakie objawy każą myśleć o niedokrwistości z niedoboru żelaza?

1. objawy typowe dla każdej niedokrwistości- osłabienie, zawroty głowy, mroczki przed oczami, bladość skóry
2. objawy niedoboru żelaza: wypadanie i osłabienie włosów, suchość skóry, pękanie kącików ust, zmiany na paznokciach (kruchość, rowki), suchość śluzówek jamy ustnej, wygładzenie i pieczenie powierzchni języka

Jednak musimy pamiętać, że nie zawsze objawy niedokrwistości i niedoboru żelaza muszą występować razem. Bywa, że obecne są tylko objawy niedoboru żelaza i potwierdzające je parametry gospodarki żelazem, a ilość erytrocytów i hemoglobiny mieszczą się w normie. Takie zmiany widzimy zwykle w celiakii i nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten. Jedynie mały parametr oceniany w morfologii krwi wskazuje, że coś z tym żelazem jest nie tak. Jest to MCV- objętość krwinki czerwonej, która zmniejsza się w stanach niedoboru żelaza (więcej o badaniu morfologii krwi przeczytasz TUTAJ). I ta nieprawidłowość zwykle zmusza do oznaczenia całej gospodarki żelazem, która dopiero potwierdza niedobór żelaza.

Jeśli już stwierdzimy niedobór żelaza, zanim zaczniemy go leczyć, musimy poszukać przyczyny

Najczęściej jest to krwawienie jawne lub utajone. A więc krwawienia po urazach, zabiegach operacyjnych, miesiączkowe u kobiet, inne z dróg rodnych, moczowych czy przewodu pokarmowego. Pamiętajmy, że nie każde krwawienie jest widoczne dla oka. Dlatego warto zrobić badanie ogólne moczu czy badanie stolca na obecność krwi utajonej, żeby wykluczyć krwawienia utajone. Konieczna jest konsultacja ginekologiczna.

Inną ważną przyczyną jest niedobór żelaza w diecie. Zdarza się obecnie rzadko, ale należy o nim pamiętać, szczególnie przy stosowaniu diet eliminacyjnych, ograniczających podaż żelaza, ale także w stanach zwiększonego zapotrzebowania, np. w ciąży czy u karmiących kobiet.

I kolejną niezwykle ważną przyczyną są zaburzenia wchłaniania żelaza w jelicie cienkim. Wszystkie stany chorobowe, które toczą się w tej części przewodu pokarmowego, mogą skutkować niedoborem żelaza. Jest to o tyle ważne, że uzupełnianie żelaza w postaci tabletek nic nie pomoże, a może nasilić stan zapalny podatnej na uszkodzenia delikatnej śluzówki jelit. Dopiero wykonanie gastroskopii z pobraniem wycinków dwunastnicy może wskazać przyczynę problemu. Może to być nierozpoznana celiakia (zdarza się, że jest to jedyny objaw choroby!), nieswoiste zapalne choroby jelit itd.

Pamiętajmy też, że żelazo wchłania się w środowisku kwaśnym, więc przewlekłe stosowanie leków alkalizujących sok żołądkowy, również przyczyni się do niedoborów żelaza.

Jeśli więc stwierdzimy, że przyczyną niedokrwistości jest niedobór żelaza, musimy w pierwszej kolejności usunąć jego przyczynę. W drugiej kolejności uzupełniamy niedobór żelaza aż do uzyskania prawidłowego stężenia hemoglobiny i ferrytyny.

Preparaty żelaza do stosowania doustnego wchłaniają się w początkowym odcinku jelita cienkiego. Powinny być stosowane w pewnym odstępie czasowym między posiłkami, bo wiele z nich (np. kawa, herbata, mleko, warzywa, kasza, orzechy) upośledza przyswajanie żelaza. Niestety doustne preparaty żelaza nie zawsze są dobrze tolerowane, mogą być przyczyną nudności, zaleca się wówczas ich spożywanie z posiłkiem lub krótko po nim. Zmniejsza to jednak jego przyswajanie, a co za tym idzie skuteczność leczenia. Jedyną formą żelaza, której wchłanianie nie zależy od posiłku jest wodorotlenek żelaza (Ferrum Lek w postaci tabletek do żucia lub syropu) i ten należy przyjmować z posiłkiem.

Stałym objawem przy regularnym stosowaniu preparatów żelaza jest czarne zabarwienie stolca. Nie należy się tym martwić.

W wyjątkowych przypadkach, gdy niedobór żelaza jest bardzo duży lub szybko trzeba uzupełnić jego zapas, albo nie ma możliwości podawania preparatów doustnych (np. z powodu nasilonego stanu zapalnego w jelicie cienkim) stosuje się preparaty do podawania pozajelitowego. Ponieważ nie jest to leczenie wolne od powikłań, powinno być stosowane tylko w razie konieczności.

Należy także przeanalizować dietę pod kątem składników zawierających żelazo. Nie da się ukryć, że najlepiej przyswajalne żelazo znajduje się w mięsie: wątróbce, jagnięcinie, drobiu i rybach. W warzywach żelaza jest dużo mniej i jest ono trudniej przyswajalne. Ale i na to jest sposób. Spożywając jednocześnie produkty bogate w witaminę C (kiszonki!) poprawiamy wchłanianie żelaza.

Jeśli nasze leczenie niedoboru żelaza jest skuteczne, już po 2-3 tygodniach można stwierdzić zwiększenie stężenia hemoglobiny we krwi. Jednak zapasy żelaza trzeba uzupełniać dalej kontrolując poziom ferrytyny. Zwykle konieczne jest kilka miesięcy leczenia.