Wywołane stresem zaburzenia osi podwzgórze-przysadka-nadnercza
Stres stanowi czynnik o silnie destrukcyjnym wpływie na nasze zdrowie. Dotyczy praktycznie każdego z nas niezależnie od wieku, płci czy warunków materialnych. Źródła stresu wydają się być w dzisiejszym świecie nie do uniknięcia. Kluczowa jest natomiast reakcja organizmu na te czynniki. Jeśli jest nieprawidłowa, może stanowić czynnik ryzyka chorób nie tylko o podłożu psychologicznym, ale też somatycznym. A reakcja ta zależy od działania osi podwzgórze- przysadka- nadnercza.
Elementy i regulacja osi podwzgórze-przysadka- nadnercza
Odpowiedź na stres jest złożonym i ściśle koordynowanym procesem. Rozpoczyna się w mózgu, gdzie bodziec ze środowiska wewnętrznego lub zewnętrznego jest interpretowany jako zagrożenie.
Uruchomione zostają dwa współpracujące ze sobą mechanizmy: jeden związany ze współczulnym układem autonomicznym, a drugi- osią podwzgórze- przysadka- nadnercza (HPA– hypothalamic-pituitary-adrenal axis). W pierwszej kolejności układ współczulny przewodzi impuls do rdzenia nadnerczy, które natychmiast wydzielają katecholaminy: adrenalinę i noradrenalinę. Te są odpowiedzialne za klasyczne objawy reakcji „walcz lub uciekaj”, które pojawiają się niemal natychmiast po zadziałaniu czynnika stresowego: przyspieszenie akcji serca, oddechu, zwiększenie ciśnienia tętniczego krwi. Drugim torem zaalarmowane działaniem stresora podwzgórze wydziela hormon uwalniający kortykotropinę CRH, który pobudza wydzielanie adrenokortokotropiny ACTH przez przysadkę mózgową, a ta z kolei pobudza wydzielanie kortyzolu przez nadnercza. Kortyzol wpływa na komórki całego ciała zwiększając dostępność źródeł energii.
Cechą osi podwzgórze- przysadka- nadnercza jest negatywne sprzężenie zwrotne. Polega ono na tym, że kortyzol uwolniony przez nadnercza hamuje uwalnianie CRH i ACTH. Dzięki temu w warunkach małego stresu produkcja kortyzolu jest sterowana głównie zegarem biologicznym, co stwarza warunki do przywrócenia stanu równowagi w zakresie tej osi. Dzięki temu, gdy ponownie zajdzie potrzeba, oś HPA zadziała w sposób właściwy i przewidywalny.
Podwzgórze- naczelny rejestrator stresu
To podwzgórze stanowi nadrzędny rejestrator stresu. Jego jądra neuronalne odbierają bodźce ze środowiska wewnętrznego, jak rytm dobowy, apetyt, temperatura ciała, poziom glukozy we krwi, nawodnienie/pragnienie oraz rejestrują zagrożenia, o których donoszą hippokamp, ciało migdałowate czy kora przedczołowa. Podwzgórze konsoliduje te wszystkie bodźce i przetwarza w informację: zagrożenie. Wówczas uwalnia CRH i wazoprezynę (AVP-hormon antydiuretyczny) i oś HPA zostaje uruchomiona.
Ważnym miejscem w podwzgórzu jest jądro nadskrzyżowaniowe (SCN- suprachiasmatic nucleus). Jest to mała grupa komórek nerwowych zlokalizowana tuż powyżej skrzyżowania nerwów wzrokowych zawiadująca rytmem dobowym. One zarządzają dobowym wydzielaniem CRH i AVP, a zaburzenia rytmu dobowego mają dodatkowy negatywny wpływ na działanie osi HPA.
Przysadka mózgowa- stacja przekaźnikowa
Pod wpływem CRH i AVP przysadka uwalnia ACTH, czyli adrenokortykotropinę. Obecnie uważa się, że nie jest ona produkowana jako samodzielny hormon, ale powstaje w formie dużo większego peptydu o nazwie pro-opiomelanokortyna. Poza ACTH, POMC zawiera też fragmenty o innych funkcjach biologicznych, regulujących metabolizm, pigmentację skóry, ból czy produkcję kortyzolu. To m.in. dlatego przy zaburzeniach osi HPA często obserwujemy także inne zaburzenia, mp.in. tarczycy, funkcji rozrodczych, a nawet zmiany pigmentacji skóry.
Nadnercza- gruczoł wykonawczy
Kolejnym elementem osi HPA są nadnercza. Tutaj, pod wpływem stresu, natychmiast uwalniane są wyprodukowane wcześniej i magazynowane „na wszelki wypadek” katecholaminy: adrenalina i noradrenalina. Dopiero po 10 minutach uwalniany jest kortyzol.
Kortyzol jest hormonem o niezwykle wszechstronnym wpływie na organizm. Jednak ten wpływ nie wynika wyłącznie z produkcji, ale też możliwości jego usuwania z organizmu. A ta zależy m.in. od aktywności enzymów w wątrobie, która może być zaburzona w warunkach znacznego niedożywienia, niedoboru hormonów tarczycy, depresji czy insulinooporności. Dodatkowo kortyzol wywiera działanie biologiczne jedynie w formie wolnej, niezwiązanej z białkami. Natomiast aż 90-95% puli kortyzolu krążącego we krwi jest związanej z białkami. W stanie zapalnym zmienia się zdolność białek do łączenia z kortyzolem, co wpływa na jego dostarczanie do tkanek objętych zapaleniem.
Stres ostry a stres przewlekły
Nasza odpowiedź na działanie czynnika stresowego zależy od skoordynowanego działania osi podwzgórze- przysadka- nadnercza, która w dużym stopniu zależy też od wrażliwości tkanek obwodowych na działanie kortyzolu.
Problem polega na tym, że ten system został zaprojektowany do reagowania na czynnik działający w sposób ostry i przemijający. My natomiast korzystamy z niego na co dzień.
Trochę możemy tę sytuację porównać do zakorkowanych ulic w godzinach szczytu- te same drogi, które zablokowały samochody cywilne, musi pokonać karetka na sygnale. Gdyby nie tłok na drogach, dojechałaby do osoby potrzebującej szybciej i sprawniej. Podobnie dzieje się w naszych organizmach. Pod wpływem ostrego czy przewlekłego stresu korzystamy z tych samych zasobów, jednak gdy zużywamy je na co dzień, brakuje ich w sytuacji ostrego zagrożenia.
Stres a zaburzenia metaboliczne
Nasza odpowiedź na stres, aby zwiększyć szanse na przetrwanie, wykorzystuje zgromadzone zasoby, ale często dzieje się to kosztem zaburzeń na poziomie metabolicznym. Na przykład kortyzol powoduje uwolnienie glukozy zmagazynowanej w tkankach tak, aby natychmiast była dostępna jako źródło energii. Powoduje to m.in. zmniejszenie wrażliwości na insulinę w komórkach tłuszczowych. Ten mechanizm z jednej strony zapewnia w sposób natychmiastową dostawę energii do mózgu i komórek mięśniowych, z drugiej natomiast wyjaśnia, dlaczego przewlekły stres powoduje zaburzenia metaboliczne.
O ile więc odpowiedź na stres nastawiona jest na szybką reakcję, ma ograniczenia w sytuacji przewlekłego stresu, w związku z czym nie zapobiega konsekwencjom metabolicznym.
Skutki przewlekłego stresu
Przewlekły stres zużywa więc zasoby metaboliczne (jak samochody korkujące drogi w mieście), ograniczając ich dostępność w sytuacji nagłej. Ale wywiera też inny efekt: powoduje „dostosowanie” się do warunków stresowych poprzez obniżenie reakcji na działanie nowego czynnika, co stanowi mechanizm obrony komórki przed czynnikiem stresowym. Z jednej więc strony ten mechanizm chroni komórkę przed zużyciem zasobów potrzebnych do oszczędnego gospodarowania energią, z drugiej czyni ją bardziej podatną na nowe zagrożenia. To dlatego w początkowych fazach trwania przewlekłego stresu widzimy nadmierną reakcję na stres, a w kolejnych- obniżoną reakcję z niską tolerancją na działanie czynników stresowych.
Nieprawidłowa adaptacja do działania czynników stresowych jest złożoną siecią zależności pomiędzy siłą, typem i częstotliwością działania czynnika stresowego, fizjologicznej odporności i zasobów metabolicznych komórki, podatności genetycznej oraz wyuczonych metod radzenia sobie ze stresem.
Objawy wskazujące na zaburzenia osi podwzgórze- przysadka- nadnercza
Objawy te często są niecharakterystyczne, szczególnie na wczesnym etapie. Niestety na późnym mogą to być różnego rodzaju choroby przewlekłe: otyłość, insulinooporność, cukrzyca, choroby autoimmunologiczne czy nawet nowotwory.
Wspólnym objawem tych zaburzeń jest niski poziom energii (chociaż jej poziom może się wahać w ciągu dnia, a także być inny każdego dnia) oraz zmęczenie. Czasami osoby z zaburzeniami osi HPA czują się jednocześnie zmęczone i „nakręcone”, co uniemożliwia efektywną regenerację.
Częstym objawem zaburzeń osi HPA jest skłonność do niedocukrzeń, infekcji, a także ortostatyczne spadki ciśnienia tętniczego (objawiające się np. zawrotami głowy czy mroczkami przed oczami po pionizacji).
Jak naprawić działanie osi HPA?
Skuteczne terapie w dysfunkcji osi HPA związanych ze stresem powinny koncentrować się na wykryciu i usunięciu źródeł tego stresu, które u każdej osoby mogą być inne. Chociaż potencjalnych zagrożeń są setki, można je pogrupować w kilka kategorii. U wielu pacjentów zastosowanie strategii modyfikujących sygnały o zagrożeniu w poszczególnych kategoriach pozwala na osiągnięcie poprawy związanej z większą odpornością na stres oraz progresją chorób przewlekłych.
1. Odczuwany stres
Są to nie fizyczne sygnały, których siła działania zależy nie od siły bodźca, ale od jego odczuwania (np. stres związany z publicznym wystąpieniem). Na te bodźce dodatkowy wpływ mają wydarzenia z przeszłości, przeżyte traumy, wyuczone zachowania czy zaburzenia w obrębie neuroprzekaźników. Częstym źródłem tego stresu są problemy finansowe, w relacjach, związane z pracą, kontakty społeczne czy traumatyczne wspomnienia. Pomocne w regulacji osi HPA w tej kategorii są terapia kognitywno- behawioralna lub oparta na uważności terapia poznawcza.
2. Zaburzenia rytmu dobowego
Rytm dobowy steruje niemal wszystkimi funkcjami w organizmie, zależy od cyklu nocy i dnia. Aktualny tryb życia, często związany z pracą zawodową czy rozrywką ignoruje te zależności, czego konsekwencją są zaburzenia HPA oraz zaburzenia funkcji metabolicznych regulowanych przez oś HPA (np. insulinoopornośc, otyłość). Stąd jednym z kluczowych czynników regulacji osi HPA jest zrozumienie konieczności właściwego zarządzania snem (pod względem długości i jakości) oraz dostosowania do cyklu dzień- noc.
3. Zaburzenia gospodarki węglowodanowej
Jeden z częściej pomijanych aspektów zaburzających działanie osi HPA, a wynikający z silnego wpływu kortyzolu na regulowanie poziomu glukozy we krwi. Szczególnie silnym dysruptorem osi HPA jest niedocukrzenie. Ponieważ glukoza stanowi pierwsze źródło energii dla mózgu, podwzgórze jest wrażliwe na spadek jej stężenia we krwi (nie tylko w odniesieniu do wartości bezwzględnych, ale też rejestruje duże wahania poziomu glukozy we krwi). Wrażliwość tę dodatkowo może nasilać hiperinsulinemia będąca efektem wysokowęglowodanowej diety. Przywrócenie prawidłowych mechanizmów dodatkowo utrudnia chęć spożywania wysokowęglowodanowych przekąsek (tzw. comfort foods) w sytuacji stresu.
4. Stany zapalne
Kortyzol należy do hormonów o działaniu przeciwzapalnym (stąd syntetyczne glikokortykostroidy wykorzystywane są w wielu chorobach o podłożu zapalnym). Cytokiny związane ze stanem zapalnym, jak Il-6, Il-1beta, TNF-alfa aktywują HPA i zwiększają produkcję kortyzolu. Tworzą się więc warunki sprzyjające „zakorkowaniu dróg” i nieprawidłowemu działaniu osi podwzgórze- przysadka- nadnercza.
I co dalej?
Trudno obiektywnie ocenić, jak dużej liczby osób dotyczy opisany powyżej problem nieprawidłowego działania osi podwzgórze- przysadka- nadnercza wywołanej przez stres. Jednak współczesny model życia oraz powszechny problem niskiego poziomu energii sugerują, że jest to zaburzenie częste.
Gdy jednak cofniemy się do głównych kategorii stanowiących dysruptory osi HPA, możemy stwierdzić, że na wszystkie (czy większość z nich) możemy mieć wpływ. Kluczowa rola należy tu do odżywiania i stylu życia. A na co zwrócić uwagę i jakie kroki wykonać, aby przywrócą energię i prawidłową reakcję na stres, dowiesz się ze szkolenia:
